مقدمه
براساس گزارش فائو در سال 2018 بیش از 76.8 میلیون تن تخم‌مرغ در جهان تولید شده است (fao.,218). ایران نیز با تولید سالانه بیش از یک میلیون تن تخم مرغ، جزء ده تولیدکننده برتر آن در جهان می‌باشد. کیفیت پوسته تخم‌مرغ یکی از اصلی‌ترین شاخصه‌های مورد توجه در تولید این محصول بوده که از جنبه‌های مختلفی برای تولیدکنندگان و حتی مصرف-کنندگان حائز اهمیت می‌باشد. زیان اقتصادی پرورش دهندگان مرغ تخمگذار، افزایش تلفات جنینی و کاهش درصد هچ در واحدهای جوجه‌کشی و در نهایت افزایش احتمال انتقال عوامل بیماری‌زا به درون تخم‌مرغ از جمله آسیب‌های ناشی از ضعف در کیفیت پوسته به شمار می‌آیند. بر اساس آمار، تخم‌مرغ‌های غیرقابل استفاده ناشی از مشکلات پوسته، حدود 6 تا 8 درصد از تخم‌مرغ تولیدشده در جهان را تشکیل می‌دهند. این موضوع سالانه هزینه‌های زیادی را بر تولیدکنندگان در بخش‌های مختلف صنعت طیور و همچنین مصرف‌کنندگان به وجود می‌آورد. از این رو قصد داریم تا در این مقاله به بررسی عوامل تاثیرگذار بر کاهش کیفیت پوسته تخم‌مرغ و راه حل‌های موجود برای کاهش زیان آن بپردازیم:
تولید تخم‌مرغ
در سال‌های اخیر همزمان با رشد صنعت طیور در بخش پرورش مرغ گوشتی، رشد چشمگیری در پرورش مرغ تخمگذار و بهبود فرآیند تولید تخم مرغ را شاهد بوده‌ایم. به گونه‌ای که چرخه تولید تخم مرغ از 27 ساعت به حدود 24 کاهش یافته و این موضوع موجب افزایش راندمان تولید شد. این بدان معنی است که باید مراقبت بیشتری از پرندگان صورت گیرد تا مطمئن شویم که الزامات لازم برای تولید پوسته تخم مرغ برآورده می‌شود. در غیر این صورت، مشکلات کیفیت پوسته تخم مرغ می تواند باعث ضرر اقتصادی ناشی از افزایش تعداد تخم مرغ‌ها با پوسته نازک و ترک خورده شود. برای درک بهتر این موضوع ابتدا به تشریح چرخه تولید تخم‌مرغ می‌پردازیم:
چرخه تولید تخم‌مرغ
راهنما:
1: تخمگذاری و خروج زرده بعدی از تخمدان
2: شروع تشکیل پوسته تخم‌مرغ
3: پایان تشکیل پوسته تخم‌مرغ
4: رنگدانه و ترشح نهایی کوتیکول
| 05 | 04 | 03 | 02 | 01 | 24 | 23 | 22 | 21 | 20 | 19 | 18 | 17 | 16 | 15 | 14 | 13 | 12 | 11 | 10 | 09 | 08 | 07 | 06 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| خاموشی | روشنایی | ||||||||||||||||||||||
| فرآیند تولید پوسته | 2 | فرآیند تولید آلبومین، غشاء و هیدرازیسیون آلبومین | 1 | 4 | 3 | ||||||||||||||||||
نمودار شماره 1 مراحل تشکیل تخم در طول دوره 24 ساعته و الگوی روشنایی احتمالی پرنده را نشان می دهد. براساس این شکل می‌توان دریافت که بیشترین قسمت تشکیل پوسته تخم‌مرغ در ساعت‌های خاموشی که پرنده به غذا دسترسی ندارد صورت می‌گیرد. مرغ تخمگذار حدود 60 درصد از جیره غذایی خود را در سه ساعت پایانی روز و 30 درصد آن را در طول روز دریافت می‌کند. مصرف خوراک در پایان روز افزایش می یابد تا اطمینان حاصل شود که سطح انرژی برای حفظ پرنده در طول شب کافی است.
پوسته تخم‌مرغ چیست
پوسته تخم‌مرغ یک لایه محافظتی است که از ساختار داخلی آن محافظت می‌کند. این ماده نسبت به هوا و آب نیمه تراوا بوده و به جلوگیری از آلودگی@های باکتریایی کمک می‌کند. وزن پوسته تخم‌مرغ حدود 5.5 تا 6 گرم بوده و کربنات کلسیم (caco3)، 95 درصد از ماده تشکیل دهنده پوسته تخم‌مرغ را تشکیل می‌دهد. این پوسته از اجزای تغذیه شده در جیره مرغ ایجاد می‌شود بنابراین کیفیت خوراک مصرفی و سلامت روده، کبد و کلیه کیفیت مطلوب پوسته را تضمین می‌کند. Mongin) .1978)
به طور کلی هر مرغ تخمگذار روزانه یک تخم مرغ تولید می‌کند. برای حفظ تولید، مرغ باید بتواند تمام انرژی و مواد مغذی مورد نیاز خود را از رژیم غذایی خود هضم و جذب کند. تشکیل تخم مرغ یک فرآیند پیچیده و پر انرژی است. زرده از طریق دستگاه تناسلی از تخمدان خارج می شود. هر مرحله چه تشکیل آلبومین یا تشکیل پوسته به مواد معدنی و مواد مغذی خاصی نیاز دارد. مرغ ها باید تمام نیازهای غذایی خود را برآورده کنند، اما برخی از مواد معدنی حیاتی هستند.
رابطه بین کیفیت پوسته تخم‌مرغ و تاثیر آن بر جوجه‌کشی
در سال‌های اخیر تحقیقاتی زیادی برای بررسی اثر کیفیت پوسته تخم‌مرغ و تاثیر آن بر جوجه‌های تولیدی انجام گرفته است. نتایج نشان داد ترک‌های مویی در پوسته تخم‌مرغ میزان باروری را به صورت قابل توجهی کاهش می‌دهد. همچنین در صورت بارور شدن امکان مرگ و میر جنین و کاهش وزن جوجه تولیدشده در مقایسه با تخم مرغ با پوسته سالم بیشتر خواهد بود (Barnett و همکاران؛ 2004).
عوامل موثر بر کیفیت پوسته تخم‌مرغ
طیف وسیعی از عوامل تغذیه ای و غیر تغذیه‌ای می‌تواند بر کیفیت پوسته تخم مرغ تأثیر بگذارد که از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
1- مدت زمانی که تخم‌مرغ در طول تشکیل پوسته، در غده پوسته می‌گذراند
2- میزان رسوب کلسیم در غده پوسته
3- زمانی از روز که تخم گذاشته می‌شود
4- سن مرغ؛ ضخامت پوسته با افزایش سن کاهش می یابد و اندازه تخم مرغ افزایش می یابد
5- عوامل عفونی/بیماری ها و آلودگی مانند (برونشیت عفونی، سندرم ریزش تخم مرغ، بیماری نیوکاسل، مایکوپلاسما، مایکوتوکسین های T-2 و HT-2؛ سولفونامیدها، حشره کش¬های ارگانیک کلرید)
6- کمبودها و افراط در تغذیه
7- آب آشامیدنی شور
8- زمان تغذیه
9- سایر موارد – مانند ژنوتیپ، مسکن یا سیستم تولید، محیط (دما، روشنایی، در دسترس بودن و کیفیت آب)، استرس عمومی، شیوه‌های مدیریتی (از جمله یکنواختی گله و حمل تخم مرغ)
اهمیت تغذیه در کیفیت پوسته تخم‌مرغ
از آنجایی که پوسته تخم مرغ عمدتا حاوی کلسیم کربنات ( CaCO3) است، معمولا فرض می شود که کلسیم تنها ماده مغذی موثر بر کیفیت پوسته می‌باشد اما وجود فسفر و ویتامین D3 نیز در این موضوع نقش دارند. همچنین تعدادی از مواد معدنی، وضعیت سلامت روده و عملکرد کلیه نقش مهمی در جذب کلسیم و فعالیت ویتامین D3 دارند.
هرپرنده در طول روز به حدود (5-4.9 گرم) کلسیم نیاز دارد. تامین این مقدار برای جلوگیری از بروز موارد زیر ضروری می‌باشد.
1- تتانی کلسیم
2- جلوگیری از ناهنجاری‌های اسکلتی
3- جلوگیری از ضعیف شدن پوسته تخم‌مرغ
علاوه بر موارد ذکرشده کمبود کلسیم می‌تواند موجب اختلال در تخمک‌گذاری، تولید زودرس تخمک ناموفق، کاهش و توقف تولید تخمک به ویژه در پولت‌های با جثه بزرگتر شود.
کلسیم:
اندازه ذرات و منبع کلسیم (به عنوان مثال پوسته صدف، سنگ آهک) باید هنگام تعیین سطح کلسیم رژیم غذایی در طول تخمگذاری در نظر گرفته شود. تعادل کافی کلسیم به منظور جلوگیری از کمبود یا افراط با اثرات منفی بر کیفیت پوسته تخم مرغ و همچنین توجه به استفاده از مواد معدنی مهم مانند فسفر، منیزیم، منگنز و روی برای حفظ کیفیت پوسته مهم است.
فسفر:
مقدار کمی فسفر در پوسته تخم مرغ وجود دارد، اما این ماده برای بازسازی استخوان مدولاری مرغ مهم است. برای جذب کلسیم در استخوان وجود فسفر ضروری می‌باشد. البته باید توجه داشت که مقدار نیاز به این ماده با توجه به شرایط استرس گرمایی متفاوت است.
ویتامین D3:
یک ویتامین مهم در متابولیسم کلسیم در کبد و کلیه است و به طور قابل توجهی بر کیفیت پوسته تخم‌مرغ تأثیر می‌گذارد. ویتامین D3 برای جذب طبیعی کلسیم مورد نیاز است. مقدار ناکافی ویتامین D3 در رژیم غذایی به سرعت باعث کمبود کلسیم و کاهش وزن پوسته تخم مرغ می‌شود و در نتیجه پوسته آن ضعیف تر و نازک تر می شود.
مواد معدنی:
مواد معدنی کمیاب مانند منگنز، مس و روی برای دستیابی به کیفیت خوب پوسته تخم مرغ مهم هستند. روی (Zn) علاوه بر عملکرد در سلول های سیستم ایمنی، به عنوان یک عامل کمکی برای آنزیمی که در تولید CaCO3 نقش دارد، عمل می‌کند. مقدار کافی روی از تشکیل پوسته‌های ضعیف جلوگیری می‌نماید. وجود منگنز (Mn) موجب فعال شدن آنزیمی می‌شود که در تولید گلیکوپروتئین‌ها و گلیکوزآمینوگلیکان‌ها نقش دارد و 2 تا 4 درصد از پوسته تخم‌مرغ را از طریق نقش خود تشکیل می‌دهد. مس (Cu) در تشکیل کلاژن، بخشی از غشای پوسته تخم مرغ که زرده و سفیده را احاطه کرده و لایه‌ای که پوسته روی آن گذاشته شده است، نقش دارد. سلنیوم (Se) به عنوان یک آنتی اکسیدان طبیعی تاثیر زیادی در حفظ طراوت تخم‌مرغ دارد.
الکترولیت‌ها:
الکترولیت‌ها در تعادل اسید و باز (Na+K-Cl) نقش دارند. این فعالیت تعادل الکترولیت نیز نامیده می شود و یکی از عوامل متابولیک اصلی در تشکیل پوسته تخم مرغ است. پرندگانی که تحت استرس گرمایی هستند، اغلب تخم‌هایی با پوسته نازک‌تر و ضعیف‌تر می‌گذارند، زیرا به دلیل نفس نفس زدن اختلال در تعادل اسید و باز خون به وجود آمده و منجر به از دست دادن بیش از حد گاز CO2 از خون می‌شود. CO2 کمتر باعث افزایش PH خون یا قلیایی شدن آن می‌شود. PH خون بالاتر، مقدار کلسیم یونیزه شده و مقدار CO3 تحویل داده شده به رحم برای تشکیل پوسته تخم‌مرغ را کاهش می‌دهد. افزایش مقدار کلسیم خوراک این مشکل را اصلاح نمی‌کند. با این حال، در شرایط عملی، جایگزینی بخشی نمک (NaCl) با بی کربنات سدیم (NaHCO3) و افزایش سطح K برای دستیابی به تعادل الکترولیت برای استحکام پوسته تخم مرغ مفید است. (Chung و همکاران؛ 2005)
ویتامین‌ها:
ویتامین C و E می‌تواند وزن مخصوص و ضخامت پوسته تخم‌مرغ را به طور قابل‌توجهی در پرندگانی که تحت استرس گرمایی طولانی‌مدت هستند بهبود بخشد (Stefanello و همکاران؛ 2014)
آب آشامیدنی:
بالابودن درصد شوری آب آشامیدنی موجب اختلال در عرضه یون‌های بی‌کربنات و کلسیم شده و در کیفیت پوسته تاثیر منفی می‌گذارد.
زمان تغذیه:
زمان تغذیه می‌تواند بر کیفیت پوسته تأثیر بگذارد. تغذیه معمولاً در ساعات اولیه صبح صورت می‌گیرد. متأسفانه، این با زمان رسوب پوسته تخم مرغ (کلسیفیکاسیون) مطابقت ندارد. اوج تقاضا برای کلسیم در طول شب و هنگام رسوب پوسته تخم مرغ رخ می‌دهد. از آنجایی که در زمان کلسیفیکاسیون پوسته تخم‌مرغ، مقدار محدودی کلسیم در دستگاه گوارش وجود دارد، مقدار قابل توجهی کلسیم از سیستم اسکلتی برای تشکیل پوسته گرفته می‌شود. یافته‌ها نشان می‌دهد که هر چه کلسیم اسکلتی بیشتری در تشکیل پوسته استفاده شود، کیفیت پوسته ضعیف تر است. این موضوع به ویژه برای گله‌های مسن‌تر تاثیر بیشتری دارد زیرا با افزایش سن، کارایی جذب کلسیم از روده و جذب اسکلتی کاهش می یابد. برای حل این معضل می‌توان از دانه‌های درشت منابع کلسیم مانند دانه‌های سنگ آهک بزرگ (اندازه 4-2 میلی متر) یا پوسته صدف استفاده نمود. دانه های درشت کلسیم یا ذرات درشت مدت طولانی‌تری در سنگدان باقی می‌مانند، حلالیت کلسیم را کاهش می‌دهند و به افزایش جذب کلسیم از خوراک در دوره زمانی شب کمک می‌کنند. این عوامل موجب افزایش کیفیت پوسته تخم‌مرغ در مرغ‌های مسن می‌شود. (Leeson and Summers. 2000)
مرغ ها با افزایش سن و افزایش وزن، تخم‌هایی با وزن بیشتر و پوسته نازک‌تر تولید می‌کنند زیرا افزایش متناسبی در وزن پوسته وجود ندارد. در عین حال، توانایی آن‌ها نیز در جذب کلسیم از روده کاهش می‌یابد. از این رو مزارع با گله‌های پیر ممکن است با بروز مشکلات پوسته و کاهش قابلیت جوجه ریزی مواجه شوند. یکی از راه های کنترل مشکلات پوسته در پرورش دهندگان جوجه‌های گوشتی مسن، مدیریت اندازه تخم‌مرغ است.
مایکوتوکسین‌ها و نقش آن در کاهش کیفیت پوسته تخم‌مرغ
اهمیت ویتامین D در کیفیت پوسته تخم مرغ کاملاً شناخته شده است یا این حال اطلاعات کمتری در رابطه با تاثیر مایکوتوکسین‌ها بر عملکرد ویتامین D انتشار یافته است. ویتامین D در روده و استخوان‌ها گردش می‌کند و در انتقال کلسیم از روده به استخوان‌ها و همچنین انتقال آن به پوسته تخم‌مرغ نقش مهمی دارد؛ همچنین موجب جذب یون‌های کلسیم از روده کوچک می‌شود. آفلاتوکسین و اکراتوکسین A به ترتیب به کبد و کلیه‌ها حمله می‌کنند و متابولیسم ویتامین D را کاهش می‌دهند. این باعث کاهش توانایی پرنده برای جذب کلسیم از جیره و انتقال آن به غده پوسته و استخوان‌های مدولاری می‌شود. همچنین زیرالنون موجب اتصال کلسیم‌ها به یک‌دیگر و تشکیل یک کمپلکس در روده می‌شود و به این ترتیب کلسیم در دسترس پرنده را کاهش و موجب تضعیف پوسته تخم‌مرغ می‌شود. (Verma. 2016)
برای درک بهتر در (شکل 2) متابولیسم ویتامین D در بدن پرندگان به نمایش گذاشته شده است.
(شکل 2)
نتیجه‌گیری:
کیفیت پوسته تخم‌مرغ می‌تواند تحت تاثیر عوامل متعددی کاهش یافته و خسارت‌های اقتصادی قابل توجهی را به بار آورد. کنترل و تعدیل این عوامل موجب کاهش میزان این خسارت‌ها و بهبود راندمان تولید می‌گردد. کیفیت پوسته تخم‌مرغ تحت تاثیر عوامل مختلفی از جمله سالم بودن پرنده، ترکیب جیره غذایی، شرایط محیطی و مدیریت پرورش قراردارد. بنابراین باید توجه داشت که جیره‌بندی پرندگان تخمگذار به گونه‌ای باشد که مقدار کافی کلسیم و مکمل‌های معدنی با حفظ نسبت مناسب و متناسب با سن و شرایط محیطی در دسترس پرنده قرارگیرد. امروزه انواع افزودنی‌های آلی در صنعت طیور جهت بهره‌وری تولید بکار می‌رود که از طریق بهبود هضم و جذب، ارتقاء سلامت و سایر عوامل موجب بهبود عملکرد پرندگان تخمگذار می‌گردد.
