چکیده
با توسعه تجارت مواد ژنتیکی اسپرم و جنین منجمد در سطح جهانی به کشورهای وارد کننده این مواد، توصیه میشود که از همان لاینها یا خطوط خونی استفاده نمایند که در کشورهای صادر کننده تولید شدهاند. البته این نکته را باید پذیرفت که در اثر استفاده از ایندکسها که روی افزایش صفات تولیدی به خصوص پروتئین تأکید دارند، در بعضی موارد به دلیل افزایش تولید گاوها طول عمر (ماندگاری) گله کاهش می یابد. لازم است یک تعادل نسبی بین صفات تولید و تیپ در گاوهای شیری برقرار نمود. در سیستم های مدیریت متمرکز باید اولویت را به صفات تولید و سپس در مرحله بعد به صفات تیپ بدن داد، ولی در صورتی که در شرایط کشوری که دامدار درآن سود بیشتر از گاو شیری از طریق تعداد زایمان و نوبت شیردهی بیشتر تأمین میشود، می توان گفت در جهت بالا بردن سود کل در طول عمر یک حیوان بهتر است که از نظر ژنتیکی روی صفات مربوط به تیپ در مقایسه با صفات تولید شیر بیشتر تأکید شود. در مقاله حاضر توضیح می دهیم که چگونه دامداران در شرایط متفاوت مدیریتی می توانند روش و یا راهبرد آمیزش در گله خود را برنامه ریزی نمایند.
شیوه مدیریت
هر کشوری دارای شیوه مدیریت مخصوص بهخود میباشد. برای افزایش سود دامداری، دامدار باید از سیستم پرورش مطلع باشد، به این معنی که با یک سیستم پرورش متمرکز روبهرو است و یا یک سیتم پرورش غیرمتمرکز. در سیستم متمرکز افزایش سود با بالا بردن میزان تولید سرانه گاوها حاصل میشود و در سیستم غیرمتمرکز، افزایش سود بر به حداقل رساندن هزینه های تولید متمرکز است. باید توجه داشت که روشهای بهگزینی پرهزینه هستند، چون گاوهای پرتولید عموماً ظریف و دارای تیپ شیری (بدن زاویه دار) بوده و به طور نسبی ظرفیت بدن هستند. از این لحاظ، این گاوها نیاز به مدیریت دقیق و صحیح داشته چون توانایی تطابق با تغییرات مدیریتی و همچنین تنشها در آنها پایین است. به بیان دیگر، این گاوها هرچند دارای ظرفیت تولید بالایی هستند ولی بسیار حساس و آسیبپذیر میباشند. در اغلب موارد این موضوع سبب میشود که گاو در زمان زایش دچار سختزایی شده و نهایتاً در سنین پایین به کشتارگاه فرستاده شود. در روشهای مدیریت متمرکز که به طور معمول مقادیر زیادی کنسانتره با انرژی بالا به گاوهای پرتولید تغذیه میشود و دام در سیستم بسته نگهداری میشود، وفور ناهنجاریهای اسکلتی بالاست. پس در چنین شرایطی صفات مربوط به اسکلت در موقع انتخاب اسپرم گاو نر اهمیت داشته و باید با دقت مورد توجه قرار گیرد. البته در چنین مواردی اغلب دامداران سم چینی گاوها را به عنوان یکی از کارهای عادی و معمول در مدیریت خود منظور مینمایند. در روش مدیریت غیر متمرکز، چون گاوها در اغلب مواقع روی مرتع نگهداری میشوند، تنش کمتری به اندامهای حرکتی و به خصوص سمها وارد میشود. البته مفهوم مطلب این نیست که در این شرایط وضعیت اسکلت از اهمیت پایینی برخوردار است، بلکه در این شرایط وضعیت قرار گرفتن ساقها نسبت به زاویه دست و پا بیشتر اهمیت دارد. همچنین به دلیل کمتر بودن انرژی و پروتئین در جیره غذایی گاوها در سیستم پرورش غیرمتمرکز، پدیده نرم شدن سم ها کمتر دیده شده و لذا میزان آبسه و زخم در سمها کمتر است.
قیمت شیر
سیستم و یا نحوه قیمت گذاری شیر در کشور از اهمیت زیادی برخوردار است. به ویژه سیاست قیمتگذاری شیر حائز اهمیت است. در تعداد زیادی از کشورهای پیشرفته برای قیمت گذاری شیر مقدار یا درصد پروتئین را مبنا قرار می دهند. چنانچه در کشوری که دامدار در آن فعالیت دارد، میزان پروتئین شیر زیاد مهم و مورد توجه نیست در آن صورت دلیلی وجود ندارد که دامدار اقدام به خرید اسپرم گاوهای نر که میزان پروتئین شیر دختران آنها زیاد است، بکند. قیمت چنین اسپرم هایی عموما بالاست.
کنستانتره و مکمل
در کشورهایی که از کنسانتره بالا در تغذیه گاوها استفاده میشود، اهمیت صفات مربوط به ظرفیت بدن [1] کمتر است. برعکس، در کشورهایی که سیستم پرورش گاوهای شیری روی مرتع انجام میپذیرد، صفات مربوط به ظرفیت بدن اهمیت زیادی پیدا میکنند. اگر آمیزش گاوها برای زیاد کردن عرض سینه و عمق بدن (بزرگی یا ظرفیت بدن) انجامگیرد، چنین صفاتی توانایی گاوها برای مصرف مقادیر زیادی علوفه را افزایش میدهند.
انتخاب و آمیزش
وقتی در یک گله انتخاب و آمیزش گاوها برای بالا بردن تولید شیر انجام میگیرد، لازم است به صفات سیستم پستانی توجه زیاد نمود. اگر به این موضوع توجه نشود، بهتدریج و در طی چندین نسل عمق پستانها زیادتر و اتصال آنها ضعیفتر میشود. این نوع پستانها بیشتر در معرض ابتلاء به بیماریهای مختلف (بخصوص ورمپستان) قرار دارند. لذا اگر هدف این است که میزان تولید شیر سرانه گاوها زیاد شود، باید به بهبود سیستم پستانی توجه و تأکید زیادی شود. البته در سیستم پرورشی غیر متمرکز نیز باید در بهتر نمودن سیستم پستانی توجه لازم به عمل آید. ولی به هر حال وقتی میزان تولید سرانه گاوها کمتر است تنشهای فوق الذکر نیز وجود ندارند. همچنین باید توجه شود که اصلاح و بوجود آوردن گاوهای قوی که قادر به تطابق در شرایط نامناسب از نظر تغذیه وغیره باشند نیز دارای اهمیت بوده و لذا این موضوع نیز باید در موقع انتخاب اسپرم گاوهای نر در نظر گرفتهشود.
قیمت اسپرم
معمولا قیمت اسپرم یک عامل مؤثر در تصمیم گیری برای خرید میباشد که این خود تابعی از قیمت محصول تولیدی (یعنی شیر) میباشد. در عمل وقتی دامدار اسپرمهای مورد نظر را بر اساس قیمت آنها ردیف میکند، میتواند در مورد انتخاب آنها تصمیم گیری نماید ولی وقتی که قیمت اسپرم یک عامل محدود کننده میشود، در آن صورت دامدار ناچار است که از بعضی عوامل مؤثر صرفنظر نماید. در چنین مواردی، اغلب دامداران برای تصمیم گیری بیشترین تأکید را روی صفات تولید شیر و مقدار پروتئین شیر گذاشته و نسبت به صفات تیپ کمتر توجه میکنند. ولی کارشناسان اعتقاد دارند که باید در تمامی موارد یک تعادل نسبی بین این دو گروه صفات برقرار نمود. شاید بتوان گفت که در سیستم های مدیریت متمرکز باید اولویت را به صفات تولید و سپس در مرحله بعد به صفات تیپ بدن داد، ولی در صورتی که در شرایط کشوری که دامدار درآن سود بیشتر از گاو شیری از طریق تعداد زایمان و نوبت شیردهی بیشتر تأمین میشود، می توان گفت در جهت بالا بردن سود کل در طول عمر یک حیوان بهتر است که از نظر ژنتیکی روی صفات مربوط به تیپ در مقایسه با صفات تولید شیر بیشتر تأکید شود. در چنین شرایطی بهترین نتیجه در حالتی حاصل میشود که هر دو صفات تیپ و تولید را همراه با یکدیگر در حد مطلوب در نظر گرفت. برآورد دامداران بر این است که ۳۵ درصد از سهم افزایش تولید را ناشی از بهتر شدن خصوصیات ژنتیکی و ۶۵ درصد از آن را حاصل بهتر شدن شرایط مدیریتی میدانند. در صورت تاکید بر تولید بیشتر، باید به شرایط و مدیریت پرورش دام نیز توجه نمود تا حیوان بتواند ظرفیت ژنتیکی خود را بروز دهد. در حقیقت، گاو باید از نظر ژنتیکی به طریقی انتخاب و اصلاح شود که با توجه به شرایط مدیریت موجود بتواند ظرفیت ژنتیکی خود را بروز دهد. در سیستم مدیریت و پرورش غیر متمرکز بیشتر روی صفات مربوط به تیپ که روی طول عمر گاو مؤثر هستند، تأکید میشود و لذا میزان تولید سرانه گاوها در یک دوره شیردهی کمتر ولی درآمد کل در طول عمر گاو زیاد میشود. در تصویر شماره(1) نمونهایی از کاتالوگ اسپرم بهتصویر کشیده شده است که خریدار را با توجه به پارامترهای ذکر شده در کاتالوگ جهت خرید ایدهآل و بهصرفهتر راهنمایی میکند.
تصویر شماره 1- نمونهایی از کاتالوگ اسپرم مربوط به گاوشیری
نتیجه گیری
مهمترین نکتهایی که باید در یک برنامه آمیزشی برای اصلاح نژاد گاوها در نظر گرفت وضعیت گله از نظر ژنتیکی است. اگر گاوها از نظر ژنتیکی حد واسط گاوهای بومی و اصیل خارجی(دورگه) میباشند، در آن صورت صفاتی نظیر قدرت تولید شیر و تیپ شیری باید مورد توجه قرارگیرند. ولی اگر گاوها برای چندین نسل بهصورت خالص پرورش دادهشدهاند درآن صورت میزان تولید را باید تابعی از سطح مدیریت گاوداریها در نظر گرفت. در این حالت باید برنامه اصلاحنژاد را برای گاوهایی که کمتر از حد متوسط گله تولید دارند در جهت بالابردن تولید شیر و برای گاوهایی که بالاترین تولید را دارند در جهت بهتر نمودن صفات تیپ طراحی نمود. نکته مهم این است که تعادل بین این دو صفت را باید حفظ نمود. اغلب دیده میشود که در کشورهای مختلف گاوداران اشتیاق و علاقه زیاد برای استفاده از اسپرم یک گاو نر ممتاز نشان میدهند. البته هیچ اشکالی وجود ندارد که دامدار علاقه داشته باشد از اسپرم بهترین گاونر استفاده نماید. ولی بههرحال وقتی صحبت از بهترین میشود این موضوع بهمقدار زیادی بستگی بهآن دارد که چه چیزی بیشتر مورد احتیاج است و چه چیزی از نظر مدیریت واقعیت دارد.
