مزایای پرورش شتر به‌عنوان دام آینده با تکیه بر اثرات کمک دارویی شیر شتر در دیابت

خلاصه

شتر بعد از گاو، گاومیش، بز و گوسفند، پنجمین دام رایج در دنیا محسوب می‌شود. در دنیا، سالانه 91/2 میلیون تن شیر شتر تولید می‌شود. ظرفیت تولید شیر در شتر، از 1000 تا 12000 لیتر در طی 8 تا 18 ماه دوره‌ی شیردهی بسته به نژاد، تغذیه و شرایط نگه‌داری متغیر است. بعضی نژادهای شتر در پاکستان 15 تا 20 لیتر شیر در روز تولید می‌کنند. میانگین چربی شیر شتر 82/3، پروتئین 35/3 و لاکتوز 12/4 درصد است. میزان pH شیر شتر کمتر از شیر گاو است، که احتمالاً به دلیل مقدار بالای ویتامین C و اسیدهای آلی می‌باشد، که امکان جذب بهتر آهن از دوازدهه را فراهم می‌کند. میزان کازئین شیر شتر مشابه با شیر گاو، اما میزان پروتئین آب پنیر آن بیشتر و نسبت آب پنیر به کازئین در شترهای تک‌کوهانه و دوکوهانه بیشتر از گاو، گاومیش، گوسفند و بز است. پروتئین آب پنیر (شامل آلفا لاکتاآلبومین، ایمونوگلوبولین‌ها، لاکتوفرین و لاکتوپراکسیداز) دومین پروتئین شیر شتر است که 20 تا 25 درصد از کل پروتئین شیر را تشکیل می‌دهد. در شیر شتر اندازه‌ی ایمونوگلوبولین‌ها 10 برابر کوچک‌تر از آنتی‌بادی‌های انسان است؛ این ویژگی اجازه می‌دهد این آنتی‌بادی‌ها آسان‌تر از روده جذب و وارد جریان خون شوند و آثار ایمونولوژيک ضد ویروسی و ضد باکتریایی خود را نشان دهند. شیر شتر حاوی حدوداً 52 تا 59 واحد انسولین در هر لیتر است. پروتئین‌های با خواص مشابه انسولین انسانی که در محیط معده‌ی لخته نشده و این خاصیت منحصر به فرد شیر شتر، باعث شده که جذب مولکول‌های دست‌نخوره انسولین را به روده‌ی کوچک تسهیل کند. بنابراین پروتئین‌های آب پنیر شیر شتر دارای آثار حفاظتی در برابر آسم دوران کودکی در انسان می‌باشند. آثار ضد سرطانی، تحریک سیستم ایمنی، خصوصیات ضد میکروبی، آنتی‌اکسیدانی و ضد آپاپتوزی این پروتئین‌ها در دیابت به‌عنوان راهکارهای درمانی جدید می‌باشند. بنابراین شیر شتر نه تنها غذاست، بلکه نقش منحصر به فردی در سلامت مصرف‌کنندگان دارد. با این حال، در مورد اثرات کمک درمانی شیر شتر در بیماران دیابتی، هنوز باید مطالعات بیشتری انجام شود.

مقدمه

در سال 2017، جمعیت شتر دنیا 8/34 میلیون نفر تخمین زده شده است؛ اما به دلایل مختلف مانند نبود سرشماری جامع در بیشتر کشورهای پرورش‌دهنده، عدم شناسایی حیوانات و عدم اعلام جمعیت شتر در کشورهایی مانند استرالیا، جمعیت شترهای دنیا کمتر از این تعداد گزارش شده است. سومالی، اتیوپی، مالی، نیجریه و عربستان سعودی کشورهای با بیشترین تعداد شتر شیرده هستند.

بعد از گاو، گاومیش، بز و گوسفند، شتر پنجمین حیوان شیرده دنیا است. در دنیا، سالانه 91/2 میلیون تن شیر شتر تولید می‌شود، که معادل 36/0 درصد کل تولید شیر دنیاست. ظرفیت تولید شیر در شترها، از 1000 تا 12000 لیتر در طی 8 تا 18 ماه دوره‌ی شیردهی بسته به نژاد، تغذیه و شرایط نگه‌داری متغیر است. تولید شیر در شترهای مغربی در شرایط مطلوب، می‌تواند 6 تا 12 لیتر در روز افزایش یابد؛ در حالی که تولید شیر، در شرایط سنتی، به‌طور متوسط 2 لیتر در روز است. بعضی نژادهای شتر در پاکستان 15 تا 20 لیتر شیر در روز تولید می‌کنند. متوسط تولید روزانه شیر، میانگین طول دوره شیردهی و کل تولید شیر در هر دوره‌ی شیردهی در فارم‌های شتر در دوبی، به ترتیب حدود 6 کیلوگرم، 586 روز و 3314 کیلوگرم است. اوج تولید در طی چهار ماه بعد زایمان با میانگین روزانه 9/8 لیتر در روز مشاهده می‌شود، که به‌تدریج تولید کاهش یافته و در شانزدهمین ماه بعد زایمان به 50 درصد می‌رسد ( حدود 3/4 لیتر در روز).  مناسب‌ترین ظرفیت تولید شیر در نوبت زایش پنجم یا ششم است که دیرتر از گاو شیری است و بیشترین تولید در نوبت زایش سوم است.

شتر از نظر فیزیولوژیکی به خوبی برای زندگی در شرایط گرم و خشک سازگار است، بنابراین، یک منبع غذایی مهم برای محیط‌های خشک و نیمه خشک محسوب می‌شود. در چند دهه‌ی گذشته، اهمیت شیر ​​شتر با تأکید بر خواص کمک‌درمانی آن، در سراسر جهان مورد توجه قرار گرفته است. به تازگی، علاقه‌ی مصرف‌کنندگان به شیر شتر، عمدتاً به دلیل آگاهی از خواص منحصر به فرد آن بر سلامتی بوده است.

 

ترکیبات شیر شتر

شیر شتر که از آن به ‌عنوان طلای سفید بیابان یاد می شود، از نظر ترکیب شیمیایی با شیر دیگر نشخوارکنندگان متفاوت است. سن، منطقه‌ی جغرافیایی، آبستنی، تغذیه، تغییرات فصلی، سلامت و ژنتیک بر ترکیب شیر شتر تأثیر می‌گذارد. شیر شتر معمولاً مات و سفید و مزه‌ی شیرین و تندی دارد. در برخی مواقع، شیر شتر به خاطر نوع گیاهان خورده شده در بیابان توسط حیوان، مزه‌ی شور دارد. میزان pH آن نیز کمتر از شیر گاو است که احتمالاً به دلیل مقادیر بالای ویتامین C و اسیدهای آلی می‌باشد که امکان جذب بهتر آهن را از دوازدهه فراهم می‌کند. میانگین چربی شیر شتر 82/3، پروتئین 35/3 و لاکتوز 12/4 درصد است. همچنین در مطالعه‌ای دیگر، ترکیب شیمیایی شیر شتر به صورت 4/3 درصد پروتئین، 5/3 درصد چربی، 4/4 درصد لاکتوز، 79/0 درصد خاکستر، 9/7 درصد کل مواد جامد و 87 درصد آب گزارش شده، که محتوای پروتئین از 9/2 تا 9/4 درصد می‌باشد. محتوای چربی از 2/1 تا 4/6 درصد و میزان اسیدهای چرب کوتاه زنجیر در سطح پایینی است؛ اما مقادیر اسیدهای چرب بلند زنجیر، اسید لینولئیک و اسیدهای چرب غیر اشباع، که برای تغذیه و سلامتی مهم هستند، در سطح بالایی قرار دارند. شیر شترهای تک‌کوهانه حاوی مقادیر کمتری از اسیدهای چرب کوتاه زنجیر 4 تا 12 کربنه است و میزان کاروتن نیز در مقایسه با شیر گاو کمتر است. ترکیبات شیر شتر در مقایسه با شیر سایر پستانداران در جدول زیر آورده شده است.

 

جدول 1- ترکیب شیمیایی تقریبی (درصد) شیر شتر در مقایسه با شیر دیگر گونه‌ها (برگرفته از پانوار و همکاران 2015)

گونه	آب	پروتئین	چربی	خاکستر	لاکتوز
شتر	88-86	9/3-3	4/5-9/2	1-6/0	8/5-3/3
گاو	87-85	8/3-2/3	4/4-7/3	8/0-7/0	9/4-8/4
گاومیش	84-82	6/3-3/3	5/11-0/7	9/0-8/0	0/5-5/4
گوسفند	82-79	7/6-6/5	6/8-9/6	1-9/0	8/4-3/4
بز	88-87	7/3-9/2	5/4-0/4	9/0-8/0	2/4-6/3
انسان	89-88	3/1-1/1	7/4-3/3	3/0-2/0	0/7-8/6

 

ترکیبات منحصر به فرد یا خاص شیر شتر

میزان کازئین شیر شتر مشابه با شیر گاو، اما میزان پروتئین آب پنیر آن بیشتر و نسبت آب پنیر به کازئین در شترهای تک‌کوهانه و دوکوهانه بیشتر از گاو، گاومیش، گوسفند و بز است. پروتئین آب پنیر (شامل آلفا لاکتاآلبومین، ایمونوگلوبولین‌ها، لاکتوفرین و لاکتوپراکسیداز) دومین پروتئین شیر شتر است که 20 تا 25 درصد از کل پروتئین شیر را تشکیل می‌دهد که 63/0 تا 8/0 درصد از کل شیر است. شیر شتر مانند شیر انسان بتالاکتوگلوبولین ندارد. در شیر شتر اندازه‌ی ایمونوگلوبولین‌ها 10 برابر کوچک‌تر از آنتی‌بادی‌های انسان است؛ این ویژگی اجازه می‌دهد این آنتی‌بادی‌ها آسان‌تر از روده جذب و وارد جریان خون شوند و آثار ایمونولوژيک ضد ویروسی و ضد باکتریایی خود را نشان دهند.

معمولاً شیر شتر به‌عنوان منبع غنی از اسیدهای چرب بلند زنجیر (92-99 درصد) و اسیدهای چرب غیراشباع است که وقوع بیماری‌های قلبی-عروقی مرتبط با لیپیدها را کاهش می‌دهد. مقادیر روی و منیزیم در شیر شتر بیشتر از شیر گاو و انسان است. مقادیر روی در شیر شتر ۴-۵ میلی گرم در کیلوگرم، در شیر گاو ۸/۳ تا ۴ و در شیر انسان ۶/۱ تا ۸/۳ میلی گرم در کیلوگرم می باشد. شیر شتر منبع خوبی از آهن بوده و می‌تواند رشد سریع را در نوزادان حمایت و از کم‌خونی ناشی از آهن جلوگیری کند. میزان ویتامین C یا اسیداسکوربیک شیر شتر، 3 تا 5 برابر بالاتر از شیر دیگر پستانداران است. شیر شتر بدون عوارض نامطلوبی که با مصرف شیر گاو اتفاق می‌افتد، یک انتخاب مناسب برای بیماران حساس به لاکتوز است. لاکتوز شیر شتر به سادگی در افراد مبتلا به عدم تحمل لاکتوز متابولیزه می‌شود. هفت الیگوساکارید شیر شتر ممانعت‌کننده‌ی اتصال میکروارگانیسم‌های پاتوژن به موکوس روده هستند. بنابراین، شیر شتر تک‌کوهانه به‌عنوان منبع الیگوسالکاریدهایی است که در مقیاس صنعتی در خوراک‌های کاربردی از جمله خوراک نوزاد انسان استفاده می‌شوند.

شیر شتر به دلیل نداشتن بتالاکتوگلوبولین، قدرت حساسیت‌زایی کمی دارد یا اصلاً ندارد. غلظت بیشتر لاکتوفرین و لیزوزیم در شیر شتر نسبت به شیر گاو و مقدار بالای لاکتوپراکسیداز، ایمونوگلوبولین G و ویتامین C منجر به خاصیت ضد باکتریایی و ضد ویروسی بیشتر شیر شتر نسبت به شیر گاو می‌شود. لاکتوفرین که ممانعت کننده‌ی رشد میکروبی در دستگاه گوارش است و در سیستم ایمنی اولیه مؤثر است که در شیر شترسانان بیشتر از دیگر نشخوارکنندگان است.

در شیر شتر اندازه‌ی ایمونوگلوبولین‌ها 10 برابر کوچک‌تر از آنتی‌بادی‌های انسان است؛ این ویژگی اجازه می‌دهد این آنتی‌بادی‌ها آسان‌تر از روده جذب و وارد جریان خون شوند و آثار ایمونولوژيک ضد ویروسی و ضد باکتریایی خود را نشان دهند. ایمونوگلوبولین‌های زیر رده G2 و G3 که در شیر شتر وجود دارند، آنتی بادی های تک دومین حاوی دو زنجیر سنگین هستند و زنجیرهای سبک ندارند که در برابر آنتی‌ژن‌ها خیلی فعال بوده وپتانسیل خنثی‌سازی آنزیم‌های ویروسی را دارند.

شیر شتر حاوی حدوداً 52 تا 59 واحد انسولین در هر لیتر است. پروتئین‌های با خواص مشابه انسولین انسانی که در محیط معده‌ی لخته نشده و این خاصیت منحصر به فرد شیر شتر، باعث شده که جذب مولکول‌های دست‌نخوره انسولین را به روده‌ی کوچک تسهیل کند. بنابراین پروتئین‌های آب پنیر شیر شتر دارای آثار حفاظتی در برابر آسم دوران کودکی در انسان می‌باشند. آثار ضد سرطانی، تحریک سیستم ایمنی، خصوصیات ضد میکروبی، آنتی‌اکسیدانی و ضد آپاپتوزی این پروتئین‌ها در دیابت به‌عنوان راهکارهای درمانی جدید می‌باشند.

شیر شتر و دیابت

دیابت، گروهی از اختلالات متابولیکی همراه با هایپرگلیسمی مزمن در خون است که به دلیل نقص و اختلال در ترشح انسولین یا عملکرد انسولین یا هردو، اتفاق می‌افتد. اخیراً تمرکز روی خوراک‌های طبیعی به عنوان عوامل مناسب کاهنده‌ی قند خون است که در طب سنتی استفاده می‌شوند.

شیر شتر حاوی پروتئین های شبیه انسولین است که در محیط اسیدی معده منعقد نمی شوند و می توانند جایگزین موثری برای انسولین باشند. اثرات هیپوگلیسمی شیر شتر ممکن است در بهبود دیابت نوع 1 و 2 و دیابت بارداری مفید باشند. نوشیدن روزانه شیر شتر ممکن است حدود 60 درصد انسولین را در بیماران دیابتی تامین کند. پروتئین های آب پنیر شیر شتر با فعالیت آنتی اکسیدانی، افزایش سنتز گلوتاتیون و تکثیر سلول های ایمنی در بهبود زخم های دیابتی موثرند. شیر شتر چاقی، التهاب، بیماری کبد و کلیه، سطح کلسترول بالا و آسیب های ناشی از تنش اکسیداتیو را به عنوان عوارض دیابت بهبود می بخشد.

در مبتلایان دیابتی هم سن (10 نفر برای هر تیمار)، نوشیدن روزانه جمعاً 500 سی‌سی شیر شتر در صبح و عصر برای دو ماه تجویز شد که در طی این مدت مبتلایان شیر دیگری نخوردند. بعد از 2 ماه نتایج نشان داد که شیر شتر میزان نیاز انسولین بیماران دیابتی را کاهش داد. در این مورد دیگر پژوهشگران بیان کردند مصرف روزانه‌ی 500 سی‌سی شیر شتر، گلوکز و تزریق انسولین مورد نیاز را 30 و 35 درصد کاهش می‌دهد؛ برخی از مطالعات نشان داده است که شیر شتر می‌تواند خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی-عروقی را با مولکول‌های فعال زیستی خود بهبود بخشد.

 

نتیجه گیری

در سال‌های اخیر، علاقه‌ی مردم به مصرف شیر شتر، عمدتاً به دلیل آگاهی از خواص منحصر به فرد آن بر سلامتی بوده است. شیر شتر به دلیل داشتن ترکیبات فعال زیستی و پروتئین های محافظ به صورت خام، تازه نقش کمکی مهمی در بهبود بیماری های انسان دارد. طبق آزمایشات بالینی، مصرف روزانه شیر شتر، دیابت و عوارض ناشی از آن از جمله نارسایی های کبدی، کلیوی و زخم های دیابتی را بهبود می بخشد. بنابراین شیر شتر نه تنها غذاست، بلکه نقش منحصر به فردی در سلامت مصرف‌کنندگان دارد. با این حال، در مورد اثرات کمک درمانی شیر شتر در بیماران دیابتی، هنوز باید مطالعات بیشتری انجام شود.  

منابع

Agrawal, R. P., Budania, S., Sharma, P., Gupta, R., Kochar, D. K., Panwar, R. B., & Sahani, M. S. (2007). Zero prevalence of diabetes in camel milk consuming Raica community of north-west Rajasthan, India. Diabetes research and clinical practice, 76(2), 290-296.

Alavi F, Salami M, Emam-Djomeh Z Mohammadian M (2017). Nutraceutical properties of camel milk. 451-468. In: Nutrients in Dairy and Their Implications on Health and Disease. Watson, R.; Collier, R.  & Preedy, V. Academic Press, Elsevier. 490pp.

Aqib, A. I., Kulyar, M. F. E. A., Ashfaq, K., Bhutta, Z. A., Shoaib, M., & Ahmed, R. (2019). Camel milk insulin: Pathophysiological and molecular repository. Trends in Food Science & Technology, 88, 497-504.

Ayoub, M. A., Palakkott, A. R., Ashraf, A., & Iratni, R. (2018). The molecular basis of the anti-diabetic properties of camel milk. Diabetes Research and Clinical Practice, 146, 305-312.

De Greve, H., & Fioravanti, A. (2024). Single domain antibodies from camelids in the treatment of microbial infections. Frontiers in Immunology, 15, 1334829.

Fallah, Z., Feizi, A., Hashemipour, M., & Kelishadi, R. (2018). Effect of fermented camel milk on glucose metabolism, insulin resistance, and inflammatory biomarkers of adolescents with metabolic syndrome: A double-blind, randomized, crossover trial. Journal of Research in Medical Sciences, 23(1), 32.

Galali, Y., & Al-Dmoor, H. M. (2019). Miraculous properties of camel milk and perspective of modern science. Journal of Family Medicine and Disease Prevention, 5(1), 1-7.

Habib, H. M., Ibrahim, W. H., Schneider-Stock, R., & Hassan, H. M. (2013). Camel milk lactoferrin reduces the proliferation of colorectal cancer cells and exerts antioxidant and DNA damage inhibitory activities. Food Chemistry, 141(1), 148-152.

Kaskous, S. (2016). Importance of camel milk for human health. Emirates Journal of Food and Agriculture, 28(3), 158-163.

Korish, A. A., & Arafah, M. M. (2013). Camel milk ameliorates steatohepatitis, insulin resistance and lipid peroxidation in experimental non-alcoholic fatty liver disease. BMC Complementary and Alternative Medicine, 13, 1-12.

Mohamad, R. H., Zekry, Z. K., Al-Mehdar, H. A., Salama, O., El-Shaieb, S. E., El-Basmy, A. A., … & Sharawy, S. M. (2009). Camel milk as an adjuvant therapy for the treatment of type 1 diabetes: verification of a traditional ethnomedical practice. Journal of Medicinal Food, 12(2), 461-465.

Mohammadabadi T (2020). Camel milk as an amazing remedy for health complications; A review article. Basrah Journal of Agricultural Science 33(2).

Mohammadabadi, T., & Jain, R. (2023). Lactic Acid Bacteria of Camel Milk for Health Promotion. EC Nutrition, 18, 01-08.

Mohammadabadi T. and Jain R. 2023. Camel Milk; A superfood for diabetes and healthy life. Haghshenas publication. pp 128.

Mohammadabadi T, Hussain T, Azhar J, Shah F Sh. 2023^. Milk lactoferrin: anti-microbial, anti-viral, anti-cancer and immune-modulatory properties. Agricultural Sciences and Natural Resources University of Khuzestan publication. pp 128.

Shori AB (2015). Camel milk as a potential therapy for controlling diabetes and its complications: A review of in vivo studies. Journal of Food and Drug Analysis 23(4), 609-618.

 

نویسندگان:‌

دکتر طاهره محمدآبادی و دکتر مرتضی چاجی، اساتید دانشکده علوم دامی و صنایع غذایی، دانشگاه علوم کشاورزي و منابع طبیعی خوزستان، ایران