اهمیت سلامتی روده در جوجه‌ های گوشتی

مقدمه

در پرورش طیور، حدود 70 درصد هزینه های پرورش را مربوط به خوراک است. از آنجا که هضم و جذب خوراک در روده صورت می گیرد، وجود یک روده سالم هم از منظر فیزیولوژیکی و هم از نظر اقتصادی بسیار حیاتی است. شواهد علمی نشان می دهد که داشتن یک فلور میکربی روده‏ای «سالم» موجب صرفه‏جویی در انرژی (اصلی ترین ماده مغذی) برای پرنده می شود و به این ترتیب عملکرد تولیدی جوجه‌های گوشتی را به حداکثر می رساند. به ویژه با گسترش برنامه های “پرورش بدون استفاده از آنتی بیوتیک ها” اهمیت فلور میکروبی در بهبود عملکرد جوجه‌های گوشتی بیش از پیش شده است.

تعریف و اهمیت سلامت روده جوجه‌های گوشتی

شرط دستیابی به حداکثر پتانسیل تولید در جوجه‌های گوشتی، وجود یک دستگاه گوارشی سالم و کارآمد است. سلامت روده در پرندگان به سلامت و عملکرد کلی دستگاه گوارش اشاره دارد که شامل تعادل باکتری‌های مفید، یکپارچگی بافت پوششی روده، و ظرفیت هضم و جذب مواد مغذی است. سلامتی روده برای حفظ سلامت کلی و رفاه پرندگان مهم است. روده سالم به افزایش کارایی استفاده از مواد مغذی، بهبود جذب مواد مغذی و ارتقای عملکرد سیستم ایمنی پرندگان کمک می‌کند. روده طیور میزبان بیش از 640 گونه مختلف باکتریایی است، که بخش بیشتری از مواد مغذی را هضم و جذب می‌کند و همچنین به عنوان بزرگترین اندام ایمنی بدن عمل می‌کند. در نتیجه، «سلامتی روده» موضوع بسیار پیچیده‌ای است که یکپارچگی روده، ریزساختار روده، تعادل میکروفلور و وضعیت سیستم ایمنی پرنده را در بر می‌گیرد.

لزوم منع استفاده از آنتی‌بیوتیک‌های محرک رشد در تغذیه جوجه‌های گوشتی

برای مدت طولانی، پرورش جوجه‌های گوشتی به استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها متکی بوده است که منجر به بهبود قابل توجهی در عملکرد رشد جوجه‌های گوشتی شده و به مبارزه با عفونت‌های باکتریایی کمک کرده است. امروزه، استفاده بی‌رویه و نادرست از آنتی‌بیوتیک‌ها در صنعت پرورش متراکم جوجه‌های گوشتی منجر به نگرانی‌های عمومی در مصرف کنندگان در خصوص بقایای آنتی‌بیوتیکی در گوشت و ایجاد مقاومت آنتی‌بیوتیکی در بین باکتری‌های بیماری‌زا شده است، که پیامدهای جدی برای سلامتی انسان و حیوان و محیط زیست دارد. این امر منجر به وضع مقررات قانونی منع استفاده از آنتی‌بیوتیک‌های محرک رشد در پرورش جوجه‌های گوشتی برای کاهش خطرات آن برای سلامتی انسان و پرنده و همچنین تهدیدات زیست محیطی شده است. بنابراین، نیاز به شناسایی جایگزین‌هایی برای آنتی‌بیوتیک‌هایی است که برای مبارزه با پاتوژن‌های روده‌ای که باعث بیماری‌های روده می‌شوند، استفاده ‌شوند.

اهمیت میکروبیوتای دستگاه گوارش

میکروبیوتای روده در داخل دستگاه گوارش برهمکنش‌های متعددی با سلول‌های میزبان (پرنده)، محیط روده، سلول‌های باکتریایی و اجزای خوراک دارد. مجموع این فعل و انفعالات بر نقش بسیار مهم میکروبیوتای روده در سلامت و رفاه پرنده تأکید می‌کند، اگرچه راه دقیق دستیابی به این امر هنوز به طور کامل شناخته نشده است. جمعیت باکتریایی در میکروبیوتای روده یک سد محافظ را تشکیل می‌دهد که روده را می‌پوشاند و از رشد باکتری‌های نامطلوب یا بیماری‌زا مانند سالمونلا، کمپیلوباکتر و کلستریدیوم پرفرنجنس جلوگیری می‌کند. این اصل بیشتر به عنوان حذف رقابتی (competitive exclusion) شناخته می‌شود.
تحقیقات نشان داده‌اند که میکروبیوتای مفید (یا دوست) مکان‌های اتصال در سطح سلول‌های روده را در اشغال خود دارند و فرصت اتصال و استقرار پاتوژن‌ها را کاهش می‌دهند. مکانیسم پیشنهادی دیگر این است که میکروبیوتای روده قادر به ترشح ترکیباتی از جمله اسیدهای چرب فرار، اسیدهای آلی و ترکیبات ضدمیکروبی طبیعی (به عنوان باکتریوسین) هستند که یا از رشد باکتری‌ها جلوگیری می‌کنند و یا محیط را برای باکتری‌های نامطلوب نامناسب می‌سازند. مطالعاتی که با استفاده از حیوانات فاقد میکروارگانیسم (germ free) انجام شده است نیز نشان داده است که میکروبیوتای روده در تحریک و توسعه سیستم ایمنی نقش مهمی دارد. تصور می‌شود که میکروبیوتای مفید سیستم ایمنی روده را در حالت «هشدار» حفظ می‌کند تا بتواند به سرعت در برابر عوامل بیماری‌زا واکنش نشان دهد. همچنین، میکروبیوتای روده به عنوان یک عامل مهم در رشد و بلوغ سیستم ایمنی در نظر گرفته می‌‌شود. نشان داده شده است که حیوانات فاقد میکروبیوتای روده بیشتر مستعد ابتلا به بیماری‌ها هستند و بافت‌های ایمنی ضعیفی دارند. علاوه بر محافظت در برابر بیماری‌ها و تحریک سیستم ایمنی، میکروبیوتای روده می‌تواند با تولید مواد مغذی اضافی از طریق تخمیر فیبر گیاهی که پرندگان قادر به هضم آن نیستند، بر سرعت رشد پرنده تأثیر بگذارد.

عوامل موثر بر سلامتی روده پرندگان

سلامتی روده بر حفظ تعادل ظریف بین میزبان، میکروبیوتای روده، محیط روده و اجزای جیرۀ غذایی متکی است. این تعادل می‌تواند به طور قابل توجهی تحت تأثیر عواملی مانند مدیریت پرندگان، کیفیت خوراک و محیط پرورش پرندگان قرار گیرد. هنگامی که سلامت روده در وضعیت بهینه باشد، هضم کامل خوراک و جذب مواد مغذی وجود دارد. اگر در فرآیندهای طبیعی در روده اختلال ایجاد شود، هضم و جذب ناقص مواد مغذی ممکن است رخ دهد که منجر به سوء جذب و عدم تعادل روده می‌شود. در صورت هر گونه عدم تعادل در محیط روده، سلامت روده به مخاطره می‌افتد که می‌تواند بر سلامت و عملکرد پرندگان تأثیر بگذارد. هنگامی که هضم و جذب بهینه نباشد، سوء جذب مواد مغذی وجود دارد که در نتیجه مواد مغذی بیشتری در دسترس باکتری‌های روده باریک قرار می‌گیرد، که می‌تواند منجر به رشد بیش از حد جمعیت باکتری‌ها شود. یکی دیگر از پیامدهای سوء جذب، ورود پروتئین‌ها، کربوهیدرات‌ها و چربی‌ها به داخل سکوم است که باعث رشد بیش از حد جمعیت میکروبی در سکوم شده و در نتیجه مواد غذایی را از باکتری‌های مفید تخمیر کننده دور کرده و رشد را کاهش می‌دهد. تعادل میکروبیوتا در روده می‌تواند تحت تأثیر عواملی مانند: رشد و توسعۀ ضعیف روده، تغییرات جیرۀ غذایی، نوع جیرۀ غذایی (کیفیت و مواد اولیه)، مایکوتوکسین‌ها، امنیت زیستی، عوامل محیطی (دما و تهویه) در مرحله ابتدایی پرورش جوجه‌ها، عفونت‌های ویروسی، باکتریایی یا کوکسیدیوز و کیفیت آب تغییر یابد.
مشخص شده است که جیرۀ غذایی تاثیرگذارترین عامل بر ترکیب میکروبیوتای روده است. تغییرات در نوع مواد خام، تراکم مواد مغذی و شکل خوراک همگی بر میکروبیوتای روده تأثیر می‌گذارد. در دورۀ پرورش پرندگان، تغییراتی در ترکیب جیرۀ غذایی اعمال می شود که منجر به تغییر در مقادیر ریزمغذی‌های موجود برای میکروبیوتای روده می‌شود. پیامد این تغییر می‌تواند یک عدم تعادل باکتریایی جزئی در روده باشد، زیرا میکروبیوتا با خوراک جدید سازگار می‌شود. این عدم تعادل معمولاً هیچ پیامدی ندارد، مگر این‌که عوامل دیگری بر سلامت روده در زمان تغییر جیرۀ غذایی تأثیر گذارد. شکل خوراک نقش مهمی در عملکرد سنگدان دارد. ذرات ریز مواد دانه‌ای و یا کیفیت پایین پلت می‌تواند باعث شود که سنگدان خیلی سریع خوراک را به روده کوچک وارد کند. در چنین شرایطی، زمان کافی برای آنزیم پپسین و اسید برای تجزیه پروتئین‌ها وجود نخواهد داشت و در نتیجه پروتئین‌های کامل وارد روده کوچک می‌شوند که می‌تواند برای پرنده مضر باشد، زیرا روده کوچک نمی‌تواند پروتئین کامل را به درستی هضم کند. هنگامی که این اتفاق می‌افتد سوء جذب پروتئین و افزایش ویسکوزیته در روده ایجاد می‌شود که هر دو خطر عدم تعادل باکتریایی (دیس‌باکتریوزیس) را افزایش می‌دهند و در موارد شدید ممکن است منجر به آنتریت نکروتیک شوند. استفاده از گندم کامل یا فیبر نامحلول می‌تواند به تحریک سنگدان کمک کند تا از اختلاط بهینه خوراک در سنگدان اطمینان حاصل شود.

تغییرات در جمعیت باکتریایی روده کوچک و سکوم که در هنگام عدم تعادل رخ می‌دهد، معمولاً به عنوان دیس باکتریوزیس شناخته می‌شود و اگر طولانی شود، می‌تواند اثرات منفی بر عملکرد میزبان داشته باشد. تغییر در فعالیت باکتری‌های سکوم منجر به تولید متابولیت‌های مختلف باکتری (ترکیباتی که توسط باکتری‌ها هنگام تجزیه مواد مغذی تولید می‌شود) می‌شود. برخی از این متابولیت‌ها، مانند آمین‌های تولید شده از متابولیسم اسیدهای آمینه باکتریایی، می‌توانند باعث تحریک روده شوند و ناراحتی روده را تشدید کنند. برخی از باکتری‌ها در هنگام دیس باکتریوزیس افزایش می‌یابد و عمل این باکتری‌ها بر جذب مواد مغذی تأثیر منفی می‌گذارد. به عنوان نمونه، برخی از باکتری‌ها می‌توانند با غیرفعال کردن اسیدهای صفراوی که برای جذب چربی‌های لازم است، جذب آنها را کاهش ‌دهند. سایر باکتری‌ها می‌توانند سطح پرزهای روده را تخریب کرده و سطح جذب مواد مغذی را کاهش دهند. هنگامی که جذب مواد مغذی کاهش می‌یابد، پرندگان عموماً مصرف خوراک خود را افزایش می‌دهند تا بتوانند نیازهای غذایی خود را برآورده کنند. این امر می‌تواند منجر به افزایش سرعت انتقال مواد هضمی در روده، کاهش زمان ماندگاری در روده و ایحاد بستر مرطوب‌ به دلیل افزایش مصرف آب شود.
عوامل مؤثر بر سلامتی روده جوجه‌های گوشتی را می‌توان به شرح زیر خلاصه کرد:

1) کیفیت جیرۀ غذایی، مواد خوراکی، مواد مغذی و آب آشامیدنی: شکل، نوع و کیفیت جیرۀ غذایی می‌تواند به طور قابل توجهی سلامتی روده جوجه‌های گوشتی را تحت تأثیر قرار دهد. دسترسی مداوم به آب آشامیدنی خنک و بهداشتی برای عملکرد مطلوب و بهینه پرندگان بسیار مهم است.

2) تنش: شرایط تنش‌زا، مانند دمای بالای محیط یا تهویه ضعیف، می‌تواند منجر به عدم تعادل در میکروبیوم روده و افزایش خطر ابتلا به بیماری شود.

3) مواجهه و قرار گرفتن در معرض میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا: قرار گرفتن در معرض پاتوژن‌ها یا سایر باکتری‌های مضر می‌تواند میکروبیوم روده را مختل کرده و منجر به مشکلات سلامتی روده شود.

4) سیستم ایمنی: سیستم ایمنی قوی برای حفظ سلامت روده مهم است، زیرا به جلوگیری از رشد بیش از حد باکتری‌های مضر و رشد باکتری‌های مفید کمک می‌کند.

5) شرایط بهداشتی و اصول حفظ امنیت زیستی: تمیز نگه داشتن محیط پرورش جوجه‌های گوشتی و عاری بودن محیط پرورش از عوامل بیماری‌زا برای حفظ سلامتی روده بسیار مهم است، زیرا باکتری‌ها و سایر عوامل بیماری‌زا می‌توانند به راحتی پخش شوند و میکروبیوم روده را مختل کنند.

6) اقدامات و شیوه‌های مدیریتی: شیوه‌های مدیریتی مناسب، مانند تغذیه مناسب، آب آشامیدنی مناسب و مدیریت بستر می‌تواند به حفظ سلامتی روده و جلوگیری از مشکلات مربوط به روده کمک کند.

رویکردهای اصلی مدیریت سلامتی روده

دو رویکرد اصلی برای مدیریت سلامتی روده در پرورش جوجه‌های گوشتی بدون استفاده از آنتی‌بیوتیک‌های محرک رشد وجود دارد که عبارتند از تغذیه باکیفیت بالا و اتخاذ شیوه‌های مدیریتی مناسب. اطمینان از دسترسی پرندگان به آب تمیز، خوراک با کیفیت بالا و محیطی بدون تنش برای پرورش جوجه‌های گوشتی بدون استفاده از آنتی‌بیوتیک‌های محرک رشد بسیار مهم است. جیرۀ غذایی متعادل از نظر پروتئین، انرژی و ویتامین‌ها و مواد معدنی ضروری برای حفظ سلامت روده ضروری است. محیطی که پرندگان در آن پرورش می‌یابند، نقش مهمی در حفظ سلامتی روده ایفا می‌کند. بهداشت و تهویه مناسب و همچنین دما و رطوبت مناسب هنگام پرورش برای جلوگیری از گسترش بیماری‌ها و عفونت‌ها بسیار مهم است. هیچ جایگزینی برای اجرای دقیق و سختگیرانه ایمنی زیستی به منظور جلوگیری از گسترش بیماری‌ها وجود ندارد. لازم است که پرندگان را از نظر نشانه‌های بیماری مانند اسهال، کاهش مصرف آب و خوراک تحت نظر گرفت.

افزودنی‌های ارتقا دهنده سلامتی روده راهکار دیگری برای حفظ سلامتی روده در پرورش طیور بدون آنتی‌بیوتیک است. از افزودنی‌های خوراکی حمایت‌کننده از سلامتی روده می‌توان به عصاره‌های گیاهان دارویی/روغن‌های ضروری، اسیدهای آلی، پروبیوتیک‌ها، پری‌بیوتیک‌ها، آنزیم‌های برون‌زادی و غیره اشاره نمود که به صورت ترکیبی یا به تنهایی در جیره‌ غذایی جوجه‌های گوشتی استفاده می‌شوند. عصاره گیاهان دارویی به عنوان یکی از افزودنی‌های خوراکی مقرون‌به‌صرفه و با اثرات کاملاً ثابت‌شده در بهبود سلامتی روده جوجه‌های گوشتی است. متابولیت‌های ثانویه گیاهی و اسانس‌ها (به طور کلی فیتوژنیک، فیتوکمیکال یا فیتومولکول‌ها نامیده می‌شوند) ترکیبات بیولوژیکی فعالی هستند که به‌عنوان افزودنی‌های خوراک توانایی بهبود کارایی خوراک را از طریق افزایش تولید ترشحات گوارشی و جذب مواد مغذی دارند. بدین ترتیب می‌توانند به کاهش تعداد باکتری‌های بیماری‌زا در روده، ارتقاء وضعیت آنتی اکسیدانی و بهبود وضعیت ایمنی پرنده کمک کنند. بسیاری از مولکول‌های گیاهی دارای خواص ضد میکروبی هستند، به این معنی که می‌توانند رشد میکروارگانیسم‌هایی مانند باکتری‌ها، ویروس‌ها و قارچ‌ها را مهار کنند و یا آنها را از بین ببرند. نمونه‌هایی از مولکول‌های گیاهی با خواص ضد میکروبی شامل ترکیبات موجود در سیر، آویشن و زردچوبه است.
اسانس‌ها عصاره‌های خام گیاهی (گل‌ها، برگ‌ها، ریشه‌ها، میوه‌ها و غیره) هستند، در حالی که مولکول‌های گیاهی ترکیبات فعال اسانس‌ها یا سایر مواد گیاهی هستند. اسانس‌ها اجزای معطر مهم گیاهان و ادویه‌جات هستند و به عنوان جایگزین‌های طبیعی محرک‌های رشد آنتی‌بیوتیکی در خوراک پرندگان استفاده می‌شوند. طیف گسترده‌ای از گیاهان و ادویه‌ها (آویشن، پونه کوهی، دارچین، رزماری، مرزنجوش، بومادران، سیر، زنجبیل، چای سبز، زیره سیاه، و گشنیز و …)، در جیرۀ غذایی جوجه‌های گوشتی به عنوان جایگزین محرک‌های رشد آنتی‌بیوتیکی استفاده شده است.

نتیجه‌گیری

صنعت پرورش طیور توجه زیادی به مسئله مقاومت آنتی‌بیوتیکی معطوف داشته است و مباحث مربوط به سلامتی روده در کانون توجه قرار گرفته است. هدف از جایگزین‌‌های آنتی‌بیوتیک‌های محرک رشد حفظ محیط زیست، بهبود سلامتی مصرف کنندگان و کاهش تلفات و افزایش بهره‌وری تولید و پرورش طیور است. شناسایی یک راه‌حل «ایده‌آل» در میان انبوهی از گزینه‌ها برای کنترل سلامتی روده دشوار است. چندین اقدام و جایگزین برای آنتی‌بیوتیک‌ها را می‌توان همراه با یکدیگر برای دستیابی به سلامتی کامل روده استفاده کرد. در سال‌های اخیر، آنزیم‌های افزودنی خوراک، پری‌بیوتیک‌ها، پروبیوتیک‌ها، اسیدهای آلی و عصاره‌های گیاهی نقش مهمی را در مبارزه با بیماری‌های عفونی و تحریک رشد طیور ایفا کرده‌اند. استفاده از جایگزین‌های آنتی‌بیوتیک‌های محرک رشد مشکل مقاومت آنتی‌بیوتیکی و باقی مانده آنها در غذا و محیط زیست را تا حد زیادی تخفیف داده است و از سوی دیگر سلامتی روده جوجه‌های گوشتی را ارتقا داده است. علاوه بر موارد ذکر شده برای حفظ سلامتی روده، برقراری شرایط مطلوب بهداشتی هنگام پرورش و تأمین خوراک و آب با کیفیت بالا حیاتی است.

منابع

Choct, M. (2009). Managing gut health through nutrition. British Poultry Science, 50(1), 9-15.
Ducatelle, R., Goossens, E., Eeckhaut, V., & Van Immerseel, F. (2023). Poultry gut health and beyond. Animal Nutrition, 13, 240-248.
Kogut, M. H., Yin XiaoNan, Y. X., Yuan JianMin, Y. J., & Broom, L. J. C. R. (2017). Gut health in poultry. CABI Reviews, (2017), 1-7.
Shehata, A. A., Yalçın, S., Latorre, J. D., Basiouni, S., Attia, Y. A., Abd El-Wahab, A., … & Tellez-Isaias, G. (2022). Probiotics, prebiotics, and phytogenic substances for optimizing gut health in poultry. Microorganisms, 10(2), 395.
Sugiharto, S. (2016). Role of nutraceuticals in gut health and growth performance of poultry. Journal of the Saudi Society of Agricultural Sciences, 15(2), 99-111.

نویسنده:

مجید علیایی، دانشیار گروه علوم دامی دانشگاه تبریز